Το βλάχικο τραγούδι για να επιβιώσει πρέπει να υπάρχει κόσμος που να ασχολείται με αυτό. Αν δεν καταγράψεις, αν δε τραγουδήσεις της φάρας σου τα τραγούδια, δε θα μείνει τίποτε.
Γιώργος Μανέκας
Συνέντευξη στο www.adeti.gr
Ο Σύλλογος Βλάχων Βέροιας ιδρύθηκε και αναγνωρίστηκε το 1981, με την απόφαση 160/3-7-1981 του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Βέροιας και καταχωρίστηκε στο βιβλίο σωματείων με αύξοντα αριθμό 545/1981, όταν το επέτρεψαν οι πολιτικές δημοκρατικές συνθήκες, μετά τη Μεταπολίτευση.
Από την αρχή της λειτουργίας του Συλλόγου άρχισε από επιτροπές εργασίας η συλλογή και η καταγραφή υλικού που ακόμη έμενε ζωντανό στις ισοπεδωτικές τελευταίες δεκαετίες και αφορά σε όλες τις εκφάνσεις της βλάχικης ζωής : από το χορό, τη μουσική και την ενδυμασία ως την οργάνωση της οικογένειας και των τσελιγκάτων, από τη διακίνηση εμπορευμάτων και ιδεών από κιρατζίδες ως την υλική παραγωγή, από την καταγραφή των τοπωνυμίων του Βέρμιου και των οικογενειών στις διακριτές, ως το 1960, βλάχικες συνοικίες της Βέροιας ως την κατάσταση της βλαχικής γλώσσας και τις προοπτικές προστασίας της σε πλαίσιο εθνικό και Ευρωπαϊκό.
Ήδη από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Συλλόγου αναδείχτηκαν δύο ερωτήματα:
Ποιος ο λόγος αυτών των καταγραφών και κυρίως με ποιον τρόπο θα γίνει η διαχείριση αυτού του υλικού;
Στο πρώτο ερώτημα η απάντηση έχει να κάνει με την αναγκαιότητα γνώσης της παράδοσης και της ιστορίας. Οι νέες γενιές – και όχι μόνο των Βλάχων- αγνοούν παντελώς την ιστορία των Βλάχων και τη συμβολή τους στην ίδρυση , συγκρότηση και ανάπτυξη του ελληνικού κράτους, αλλά συχνά έχουν και μια στρεβλή άποψη για αυτούς. Οι Βλάχοι απουσιάζουν εμφατικά από το εκπαιδευτικό μας σύστημα και στην καθημερινότητα κυριαρχούν, ακόμη και σήμερα, συχνά απαξιωτικά στερεότυπα για αυτούς. Η ιστορική μνήμη βοηθάει να γνωρίσουμε το παρόν και να διαμορφώσουμε το μέλλον. Χωρίς τη μνήμη, ατομική και συλλογική, δεν είμαστε τίποτα.
Στο δεύτερο ερώτημα η απάντηση είναι πιο σύνθετη. Υπάρχει κίνδυνος εξιδανίκευσης του παρελθόντος, άκριτης υιοθέτησης παρωχημένων προτύπων, απόρριψης νέων στοιχείων που συνιστούν εξέλιξη, περιχαράκωσης, μικροεθνικισμού και τελικά ρατσισμού.
Για να αποφευχθούν τέτοιοι κίνδυνοι τέθηκαν κάποιες βασικές αρχές:
α. πρώτη αρχή: κριτική στάση απέναντι στο παρελθόν και δυναμική αντιμετώπιση της παράδοσης. Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ' αυτό με υπερβολική αγάπη. Ένα μέρος του παρελθόντος μένει πάντα ζωντανό και κινδυνεύουμε καταφρονώντας τη ζωντάνια του. Η σαραντάχρονη εμπειρία ανέδειξε ότι η στατική αντιμετώπιση της παράδοσης έχει ως αποτέλεσμα τη μονότονη επανάληψη, το μειωμένο ενδιαφέρον, τη συντήρηση , τον κορεσμό, την παραίτηση. Ο Δημήτρης Χριστόπουλος, καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, πρόσφατα έγραψε: «Η παράδοση … δεν είναι στατική υπόθεση. Η παράδοση δεν είναι αυτοκίνητα που μεταφέρουμε νοσταλγικά κι ατόφια από το παρελθόν. Η παράδοση συναντιέται με άλλες πρακτικές και διαρκώς ανανεώνεται. Αλλιώς σκουριάζει και κουράζει. Μόνο έτσι επιβιώνει. Αλλάζοντας μέσα από τομές και συνέχειες.»
β. δεύτερη αρχή: η παράδοση, υλική και πνευματική, είναι πολυδιάστατη πολιτισμική δημιουργία. Η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση με το χορό και η εξάντληση της δράσης στην ύπαρξη ενός χορευτικού συγκροτήματος ή την οργάνωση ενός χορού ενέχει τον κίνδυνο της μονοδιάστατης (μόνο φολκλόρ) αντιμετώπισης του παρελθόντος. Σε αυτό συμβάλλουν και πολιτικοί φορείς και παράγοντες που εργαλειοποιούν συχνά τους Συλλόγους και τους χρησιμοποιούν ως μηχανισμούς πολιτικής εκμετάλλευσης. Η παράδοση όμως είναι μια πολυδιάστατη πολιτισμική δημιουργία και ως τέτοια αντιμετωπίζεται από το Σύλλογο, πάντα με ματιά κριτική και χωρίς αντιρρεαλιστικές εξιδανικεύσεις.
γ. τρίτη αρχή: επιστημονική διαχείριση του παρελθόντος. Όλο αυτό το υλικό, που συνιστά πολιτισμική δημιουργία των Βλάχων στο παρελθόν, απαιτεί επιστημονική γνώση και διαχείριση, γιατί ‘‘Σε κάθε ανθρώπινο πρόβλημα, τονίζει ο Σεφέρης, δεν είναι εύκολο —και λίγοι το πετυχαίνουν— να ξεχωρίσεις το ζωντανό από το θνησιμαίο. Οι δρόμοι της ζωής και του θανάτου είναι μπερδεμένοι και σκοτεινοί, γι' αυτό χρειαζόμαστε ολόκληρη την προσήλωσή μας. Εδώ κείται όλο το πρόβλημα της παράδοσης’’. Η φολκλορική, σε βαθμό γραφικότητας, ενασχόληση με την παράδοση, προκαλεί , συχνά, τραγικά αποτελέσματα: αδιαφορία για τις τοπικές ιδιαιτερότητές , συμμόρφωση με κεντρικά πολιτισμικά πρότυπα, ιδίως στο χορό, που έχουν επιβληθεί, σε παλιότερες εποχές, από τις γυμναστικές Ακαδημίες, με αποτέλεσμα την ομογενοποίηση και την απώλεια ουσιαστικών στοιχείων των τοπικών πολιτιστικών ταυτοτήτων, που αποτελούν πλούτο για τον ελληνικό πολιτισμό.
Το κύριο χαρακτηριστικό του Καταστατικού είναι οι δημοκρατικές αρχές του και η δύναμη του Συλλόγου εδράζεται στη δημοκρατική λειτουργία του. Γιατί δε νοείται Σύλλογος που αγωνίζεται για την ανάδειξη της πολιτιστικής του διαφορετικότητας και το σεβασμό της κάθε λογής ετερότητας χωρίς εσωτερική δημοκρατία. Στο Καταστατικό, που το υπέγραψαν εκατό (100) ιδρυτικά μέλη, συμπεριλήφτηκαν ασφαλιστικές δικλείδες για τη διασφάλιση της δημοκρατικής λειτουργίας, τη διαφάνεια στις διαδικασίες, τη συμμετοχή και την ενεργοποίηση των μελών, την εναλλαγή και την ανανέωση, την καταπολέμηση της αδιαφορίας και της παθητικότητας, την εγρήγορση και την αποφυγή κατεστημένων καταστάσεων.
Για την υλοποίηση των παραπάνω στόχων, βασική αρχή η εξωστρέφεια. Δεν ήταν στις προθέσεις αυτών που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση του Συλλόγου να δημιουργήσουν ένα κλειστό κλαμπ, ένα γκέτο. Αντίθετα, έγινε προσπάθεια να ανοιχτεί η δράση του Συλλόγου στον κόσμο. Η υπογραφή του Καταστατικού από εκατό μέλη αντί για εικοσιένα, οι αρχαιρεσίες ανά έτος, οι ανοιχτές συνεδριάσεις του Δ/Σ υλοποιούν αυτή τη βασική αρχή.
Όλο το υλικό που συγκεντρώθηκε και συνιστά την πολιτιστική ιδιαιτερότητα και ταυτότητα των Βλάχων της Βέροιας, υπήρξε αναγκαιότητα να το επικοινωνήσει ο Σύλλογος στον κόσμο. Γι’ αυτό αξιοποιήθηκε στις διάφορες δράσεις του Συλλόγου:
- Σε εκδηλώσεις που συνδυάζουν χορό, τραγούδι βλαχόφωνο και ελληνόφωνο, σε θεατρικές παραστάσεις και αναπαραστάσεις στη βλαχική γλώσσα
- Στην παραγωγή ταινιών μικρού μήκους
- Στην έκδοση ανελλιπώς κάθε χρόνο Ημερολογίων με πτυχές της βλάχικης ζωής και βιβλίων σχετικών με τους Βλάχους
- Σε καταγραφές και βιντεοσκοπήσεις πτυχών της βλάχικης ζωής
- Σε αναρτήσεις στο Διαδίκτυο
- Σε συνεργασίες με καταξιωμένους καλλιτέχνες, μουσικοσυνθέτες και σκηνοθέτες, με αναγνωρισμένα Μουσεία, με ερευνητές, επιστήμονες και Πανεπιστήμια.
- Στην επικοινωνία με τους πολιτιστικούς Φορείς, με τα σχολεία, και ιδιαίτερα με τα Λύκεια της Βέροιας σε προγράμματα Erasmus
- Στην οργάνωση Βιβλιοθήκης πλούσιας σε βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη, στην οποία καταφεύγουν πολλοί νέοι επιστήμονες, για να εκπονήσουν προπτυχιακές και μεταπτυχιακές εργασίες.
Βέβαια , οι σκοποί του Συλλόγου είναι καθορισμένοι από το καταστατικό. Δεν ήταν όμως δυνατό να υλοποιηθούν άμεσα όλοι οι στόχοι. Δόθηκε προτεραιότητα σε εκδηλώσεις μαζικού χαρακτήρα, για να συσπειρώσει ο Σύλλογος τον κόσμο. Γι’ αυτό δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στη συλλογή ηχογραφημάτων που αφορούν στους Βλάχους. Και κυρίως στο τραγούδι, που αποτελεί τον μεγαλότερο όγκο του αρχείου και γιατί το τραγούδι
- απευθύνεται στο θυμικό και ευαισθητοποιεί τον κόσμο μέσα από το συναίσθημα
- είναι δίαυλος της κουλτούρας σε όλες τις πτυχές της ζωής
- αντιστέκεται στην εξαφάνιση της γλώσσας, που η προστασία της αποτελεί βασικό σκοπό του Συλλόγου: Cânduunâ miletiqhiari, atseatsebagâ cheptutusonieastimusicashicânticlu / Όταν ένα μιλέτι χάνεται , αυτό που στο τέλος αντιστέκεται είναι η μουσική και το τραγούδι. Η μουσική έχει τη δύναμη να διασώζει τις γλώσσες.
- ανατρέπει αντιεπιστημονικά στερεότυπα ότι δήθεν δεν υπάρχουν τραγούδια στη βλαχική γλώσσα.
Συγκεκριμένα: μεμονωμένοι δήθεν βλαχολόγοι και ειδικοί «επιστήμονες» στη χώρα μας που είχαν λόγο επί παντός του επιστητού που αφορούσε στους Βλάχους διακήρυσσαν urbi et orbi ότι δεν υπάρχουν τραγούδια στη βλάχικη γλώσσα παρά μόνο ελάχιστα!
Απάντηση στους «επιστήμονες» που αναφέρθηκαν έδωσαν οι τελευταίες τρεις δεκαετίες. Φορείς συλλογικά και ιδιώτες μεμονωμένα, με τις συλλογές που εξέδωσαν και τα τραγούδια που ηχογράφησαν στη βλαχική γλώσσα, έφεραν στο φως έναν πρωτόγνωρο πολιτισμικό πλούτο για τον τόπο μας που διαρκώς με νέες αναζητήσεις εμπλουτίζεται. Απάντηση ήταν και η επίπονη έρευνα από τη νεολαία του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας , την Tiniramea , που το αποτέλεσμά της είναι η πολύ πλούσια συλλογή στο Μουσείο Αρμάνικης Μουσικής του Συλλόγου. Απάντηση αποτελεί και το Ψηφιακό Αποθετήριο της Μουσικής των Βλάχων που σήμερα παρουσιάζεται και που εμπεριέχει για την ώρα 3.400 τίτλους.
Καθοριστική ήταν η συμβολή στη συλλογή, στην καταγραφή και στην ανάδειξη του βλάχικου τραγουδιού του αείμνηστου Γιώργου Μανέκα. Η ίδρυση, στις αρχές της τρίτης δεκαετίας της ζωής του, του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας του οποίου υπήρξε ιδρυτικό μέλος, αποτέλεσε μια αμφίσημη διπλή ευνοϊκή συγκυρία. Ο Σύλλογος έδωσε το χώρο να αναπτύξει ο Γιώργος το πηγαίο αυθεντικό ταλέντο του, την ανεπανάληπτη μελωδική αισθαντική φωνή του, αυτό το χάρισμα της φύσης, που μεταφέρει μνήμες αιώνων, και από την άλλη η ενασχόλησή του έγινε πιο συστηματική, και ο Γιώργος εξελίχτηκε, με το ζήλο που διακρίνει τους ερασιτέχνες, τους πραγματικούς εραστές της τέχνης, σε έναν ακαταπόνητο συλλέκτη και μοναδικό γνήσιο εκφραστή του βλάχικου τραγουδιού . Το Αρχείο του εμπεριέχει 500 καταγραφές με στοιχεία για τον πληροφορητή, την καταγωγή και το χρόνο γέννησης, τον τόπο και την ημερομηνία ηχογράφησης, τον τίτλο και το σώμα του τραγουδιού. Οι ηχογραφήσεις έγιναν στη Βέροια, στη Ντόλιανη/Κουμαριά, στο Σέλι, στο Ξηρολίβαδο, στο Χιονοχώρι/Σέρρες , στην Προσοτσάνη, στα χωριά της Πίνδου: Περιβόλι, Σαμαρίνα, Φούρκα, Αβδέλα, Σμίξη, Μπρεάζα/Δίστρατο, Βωβούσα, στα χωριά της Λάκας Αώου: Παλιοσέλι, Πάδες, Άρματα, στο Μέτσοβα, στη Μηλιά και στα χωριά της Καλαμπάκας, στον Τύρναβο, στη Φαλάνη, στο Αργυροπούλι και στο Βελεστίνο και σε πολλά άλλα μέρη.
Παράλληλα με τις ηχογραφήσεις στα Βλαχοχώρια, ο Γιώργος Μανέκας ως υπεύθυνος εκ μέρους του Συλλόγου φρόντισε να βιντεοσκοπηθούν όλες οι εκδηλώσεις του Συλλόγου (ετήσιοι χοροί, βλάχικες βραδιές στο Σέλι, Καπεταναίοι στη Βέροια), να γίνουν επιτόπιες καταγραφές σε πανηγύρια, να αξιοποιηθούν παλιότερες μήτρες CD.
Γεννημένος ο Γιώργος στη Βέροια, γόνος οικογενειών από το Σέλι και την Ντόλιανη (Κουμαριά), τους Νικαίους και τους Παζαραίους, με ιστορία γενεών στο τραγούδι και με βαθιές ρίζες στην παράδοση , είχε βιωματική σχέση με αυτήν. Οι Νικαίοι και οι Παζαραίοι μόνοι τους, κατά πως όλοι παραδέχονται, προτού τα όργανα επενδύσουν το τραγούδι , κάλυπταν, με τις πολύ καλές φωνές τους, νύχτες ολόκληρες στους γάμους, στους αρραβώνες, στα γλέντια. Αυτούς άκουγε και μυήθηκε στην αυθεντική παράδοση. Αυτοί αποτελούν και τους πρώτους πληροφορητές του. Ο Βασίλης Παζάρας, ο Λεωνίδας και Γούλας Νίκας. Κοντά σε αυτούς, για να αναφερθώ μόνο στην ευρύτερη περιοχή της Βέροιας ο Τάκης Κυρίτσης, ο Κώστας Τσιαμήτρος/ Ψωμάς, ο Στέριος Παπαγιάννης, ο Γούσιας Πιτούλιας, ο Γιώργας Ντίκας, ο Νίκος Αυγέρος, ο Γιάννης Μπιζόγλης, ο Καβάκης Στέριος, ο Γούσιας Καπράρας, ο Γούλας Νουλίκας, ο Χρήστος Μπούφας, ο Κωστάκης Μανάκος, ο Δημοσθένης Καραγιάννης, ο Νάκος Λούκας, ο Τσιαπάρας Λεωνίδας, Δημητράκης Τσιαπάρας, η Χρύσα Αράβα, η Μαρίκα Τσιαπάρα, η Μουλιίτσα Πέτκου, η Τάσα Παζάρα, η Φανή Γκόγκου, η Κορνέλα Μανάκου, η Σοφία Καραγιάννη, η Μαρία Μητρούλα.
Τα τραγούδια που κατέγραψε ο Γιώργος Μανέκας εμπεριέχουν όλες τις πτυχές της βλάχικης ζωής. Το μεγαλείο της φύσης και το δέσιμο των Βλάχων με αυτήν, τον ασίγαστο πόθο των Βλάχων για το πότε θα ρθει η Άνοιξη, θαρθεί το καλοκαίρι, να βγουν οι Βλάχοι στα βουνά…, τις αλλαγές της φύσης και τις άγριες συνθήκες στα βουνά, που καθόριζαν την ημινομαδική ζωή των Βλάχων , ύμνους για τη γυναίκα, το άλλο μισό του ουρανού. Ο πόνος της ξενιτιάς δε λείπει από τα τραγούδια καθώς και μνήμες από την κτηνοτροφική και κιρατζίδικη ζωή. Μέσα από διάφορα τραγούδια ζωντανεύει η ζωή των κλεφτών αλλά και η κοινωνική και αστική ζωή.
Καρπός αυτής της ενασχόλησης του Γιώργου Μανέκα είναι δύο (2) δίσκοι βινίλιου με κασέτες και CD, μαζί με το Νίκο Αυγέρο, για λογαριασμό του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας, που ηχογραφήθηκαν στο studio του Νίκου Παπάζογλου, καθώς και τέσσερα ( 4 ) CD προσωπικά, όλα με βλάχικα τραγούδια. Ο Σύλλογος τίμησε όλη την δια βίου προσπάθεια του Γιώργου Μανέκα. Τελευταία και κορυφαία δράση σε αυτήν την κατεύθυνση, με μουσική κάλυψη την κομπανία του Δημήτρη Παράσχου, η έκδοση ενός διπλού CD με τίτλο ‘‘Ο ερχομός’’ με πλούσιο πολυσέλιδο ένθετο, που επιμελήθηκε η Χάρις Πατσιαβούρα, υπεύθυνη του πρώτου Ψηφιακού Δικτύου Παράδοσης & Πολιτισμού Adeti. gr , και το οποίο περιέχει τραγούδια του Γιώργου Μανέκα που τα αποδίδουν εννιά νέα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, του Συλλόγου, από δύο ο καθένας.
Το Ψηφιακό Αποθετήριο της Μουσικής των Βλάχων δεν αποτελεί μία στατική διαδικασία. Απαραίτητη προϋπόθεση: όσοι διαθέτουν παλιές ηχογραφήσεις (τραγούδια, παραμύθια, ποιήματα, αφηγήσεις και άλλα) να απευθυνθούν στους υπεύθυνους του Συλλόγου. Έτσι, διαρκώς θα εμπλουτίζεται. και η πρόσβαση θα είναι προσιτή σε όλους , όπου γης. Κυρίως όμως θα έχουν τη δυνατότητα να καταφεύγουν σε αυτό το πρωτογενές υλικό μουσικολόγοι, χορογράφοι, ενδυματολόγοι, εθνολόγοι, γλωσσολόγοι, ιστορικοί και χρησιμοποιώντας τα σύγχρονα κατά επιστήμη εργαλεία να το αξιοποιούν ανάλογα. Παράλληλα, εκ μέρους του Συλλόγου, θα καταβληθεί προσπάθεια η ψηφιοποίηση να μην περιοριστεί μόνο στη μουσική αλλά να επεκταθεί στις παραδοσιακές φωτογραφίες, στις ενδυμασίες και στα υφαντά, στη βιβλιοθήκη και σε άλλους τομείς.
Ο Σύλλογος Βλάχων Βέροιας έχει ένα μακρόπνοο πρόγραμμα. Σχεδιάζει, μετά την ανακαίνιση του νέου ιδιόκτητου κτηρίου, να θέσει σε λειτουργία ένα Πολυδύναμο Μουσείο των Αρμάνων/Βλάχων. Σε αυτό περίοπτη θέση θα έχει ένα σύγχρονο Ηλεκτρονικό Μουσείο Εκπαιδευτικού χαρακτήρα, που θα μπορούν να το επισκέπτονται τα σχολεία όλης της Ελλάδας- και όχι μόνο- , να αυξηθεί η επισκεψιμότητα στην πόλη και έτσι να συνδεθεί ο πολιτισμός με την οικονομία της πόλης, διατηρώντας βέβαια ο κάθε χώρος την αυτονομία του. Το Ψηφιακό Αποθετήριο βλάχικης Μουσικής θα παίξει καθοριστικό ρόλο. Δουλειά χρειάζεται. Και σε αυτήν την προσπάθεια δεν πρέπει να λείψει κανείς, πρέπει να βοηθήσουμε όλοι.
Πηγές :
- Αρχείο Συλλόγου Βλάχων Βέροιας
- Αρχείο Γιώργου Μανέκα
- Τάκης Γκαλαΐτσης, ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ/ditubanaArmãnjilor, Βέροια 2013.
- Συνεντεύξεις του Γ. Μανέκα στο Adeti.gr και στο ARIVE.GR
- Αναρτήσεις στο Διαδίκτυο από ερευνητές, Ομοσπονδίες, Εταιρείες και Συλλόγους
Τάκης Γκαλαΐτσης
Φιλόλογος, Συγγραφέας
Μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την εισήγηση του κ. Γκαλαΐτση με τίτλο: "Η διαχείριση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς των Βλάχων και το Αρχείο του Συλλόγου" σε μία από τις παρουσιάσεις του έργου που διεξήχθη στο Σύλλογο Βλάχων Βέροιας (Δεκέμβριος 2023)
